Rozwód wywołuje konsekwencje prawne nie tylko dla małżonków; pamiętać bowiem trzeba, że w wyroku rozwodowym zawierane są także kwestie dotyczące małoletniego dziecka stron, w tym odnośnie władzy rodzicielskiej, pieczy nad małoletnim, jego miejsca zamieszkania oraz kontaktów każdego z rodziców z dzieckiem.
Rozróżnienie powyższych pojęć jest kluczowe dla zrozumienia, czego może domagać się rozwodzący się rodzic dziecka oraz jakie rozstrzygnięcia wobec małoletniego mogą zapaść w toku procesu rozwodowego.
WŁADZA RODZICIELSKA
Przepisy Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego nie dają jednoznacznej definicji, czym jest władza rodzicielska. Przyjmuje się jednak, że jest to ogół praw i oboiwązków rodziców względem dziecka, mających na celu zapewnienie małoletniemu należytej pieczy i ochronę jego interesów. Władza rodzicielska to wreszcie stosunek prawny, jaki łączy rodziców z małoletnim dzieckiem.
W zakresie pojęcia władzy rodzicielskiej mieszczą się następujące prawa i obowiązki względem małoletniego:
- piecza (opieka) nad dzieckiem – w szczególności rozumieć przez to należy troszczenie się o fizyczny oraz duchowy rozwój dziecka oraz jego przygotowanie do życia i pracy w społeczeństwie;
- reprezentacja dziecka – rodzic jest przedstawicielem ustawowym małoletniego do momentu osiągnięcia przez niego pełnoletności i w jego imieniu dokonuje czynności prawnych;
- zarząd majątkiem dziecka.
Jeżeli nie zapadły żadne rozstrzygnięcia w tym zakresie, władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom. Oznacza to, że każde z nich jest zarówno zobowiązane jak i uprawnione do jej wykonywania i to w równym stopniu (art. 97 § 1 k.r.i.o.). Władza rodzicielska musi być nadto wykonywana zgodnie z zasadą dobra dziecka oraz interesu społecznego.
ORZECZENIE O WŁADZY RODZICIELSKIEJ W WYROKU ROZWODOWYM
Rozstanie rodziców małoletniego rodzi konieczność uregulowania przez sąd w wyroku rozwodowym sposobu wykonywania tejże władzy, co ułatwić ma podejmowanie istotnych decyzji dotyczących małoletniego, który nie będzie zamieszkiwał wspólnie z obojgiem, często pozostających w silnym konflikie rodziców.
Realizacja władzy rodzicielskiej przez obojga rodziców jest sytuacją modelową. Jest to możliwe po rozwodzie, jeżeli małżonkowie przedstawili porozumienie wychowawcze, z którego będzie wynikać, że pozostają oni zgodni i są w stanie współdziałać w sprawach dziecka. Porozumienie to obejmuje również takie kwestie, jak miejsce zamieszkania dziecka oraz regulacje kontaktów rodzica, z którym dziecko stale nie zamieszkuje. Uwzględnienie porozumienia wychowawczego przez sąd jest możliwe po dokonaniu oceny, że jest ono zgodne z najszerzej pojętym dobrem dziecka.
W praktyce sytuacja, gdy w wyroku rozwodowym pozostawia się władzę rodzicielską obogu rodzicom jest stosunkowo rzadka. Przepisy Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego pozwalają na wyróżnienie innych, następujących sposobów uregulowania wykonywania władzy rodzicielskiej:
- powierzenie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, z jednoczesnym ograniczeniem władzy drugiego rodzica do określonych obowiązków i uprawnień. Takimi decyzjami są m.in. rozstrzygnięcia w zakresie edukacji dziecka, jego leczenia, wyjazdów małoletniego na dłuższy okres poza miejsce zamieszkania;
- ograniczenie władzy rodzicielskiej jednemu lub obojgu rodzicom. Sytuacja taka ma miejsce, gdy dobro dziecka jest zagrożone z uwagi na zaburzenia kompetencji wychowawczych rodziców. W ramach odpowiednich zarządzeń sąd może zobowiązać rodziców np. do poddania ich nadzorowi kuratora sądowego, pracy z asystentem rodziny lub skierowania rodziców na terapię rodzinną;
- zawieszenie wykonywania władzy rodzicielskiej. Zawieszenie jest chwilowym pozbawieniem władzy rodzicielskiej, powodowanym przemijającą przeszkodą, jak np. choroba rodzica (art. 110 § 1 k.r.i.o.). Zawieszenie zostaje uchylone, gdy odpada jego przyczyna i skutkuje przywróceniem pełni władzy rodzicielskiej;
- pozbawienie władzy rodzicielskiej wywołane trwałą przeszkodą (jak m.in. choroba psychiczna) lub z powodu nadużywania władzy lub rażącego zaniedbywania obowiązków przez rodziców (art. 111 § 1 i 2 k.r.i.o.).
Jeżeli jednemu z rodziców sąd nie powierzył wykonywania władzy rodzicielskiej, lecz ograniczył ją wyłącznie do wskazanych uprawnień – rodzic ten traci status przedstawiciela ustawowego dziecka.
Natomiast pozbawienie obojga rodziców władzy rodzicielskiej skutkować będzie koniecznością ustanowienia dla małoletniego opiekuna.
Oczywiście fakt ustania przczyny, stanowiącej powód pozbawienia rodzica władzy rodzicielskiej powoduje, iż władzę taką można przywrócić. Jak bowiem wskazuje art. 106 k.r.i.o., jeżeli wymaga tego dobro dziecka, sąd opiekuńczy może zmienić orzeczenie o władzy rodzicielskiej i spoosbie jej wykonywania zawarte w wyroku orzekającym rozwód. ,,W sytuacji zmiany wyroku rozwodowego w odniesieniu do wykonywania władzy rodzicielskiej nad małoletnim decydujące znaczenie ma wzgląd na dobro dziecka, tj. wybranie wśród istniejących warunków – w jakich dziecko mogłoby przebywać – tych, które gwarantują lepsze możliwości jego rozwoju duchowego, psychicznego i fizycznego. Znaczenie ma także wyrażone zdanie przez samego małoletniego” (por. m.in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 stycznia 2000 r., sygn. akt. I CKN 1106/99).
Poza powyższymi orzeczeniami, sąd może podejmować rozstrzygnięcia o istotnych sprawach dziecka, gdy rodzice nie mogą dojść do porozumienia. Stanowi to wyłom od ogólnej zasady, zgodnie z którą o istotnych sprawach dziecka rodzice mają rozstrzygać wspólnie.
KONTAKTY Z DZIECKIEM JAKO NIEZALEŻNE OD WŁADZY RODZICIELSKIEJ
Kontakty z dzieckiem realizowane mogą być w dwojakiej formie: bezpośredniej (odwiedziny, spotkania, zabieranie dziecka poza miejsce jego stałego zamieszkania), jak również pośredniej (rozmowy telefoniczne, coraz powszechniejsze rozmowy przy użyciu komunikatorów internetowych, wysyłanie korespondencji).
Pojęcie kontaktów z dzieckiem często błędnie jest mylone z władzą rodzicielską, a nawet utożsamiane jako jeden z elementów tej władzy. Przeświadczenie takie niewątpliwe pozostaje w związku z wcześniejszym pojmowaniem kontaktów przez ustawodawcę, jako atrybutu władzy rodzicielskiej.
Obecnie jednak nastąpiło wyraźne rozróżnienie pojęcia władzy rodzicielskiej od sfery kontaktów. Pozwala to na ważną konkluzję, a mianowicie, że nawet rodzic pozbawiony władzy rodzicielskiej ma prawo spotykać się z dzieckiem i to aż do momentu osiągnięcia przez nie pełnoletności. Podobnie, sądowne uregulowanie kontaktów z dzieckiem nie oznacza pozbawienia rodzica władzy rodzicielskiej.
Powyższa teza znajduje potwierdzenie w rozlicznych wyrokach sądowych. ,,Osobista styczność z dzieckiem nie jest atrybutem władzy rodzicielskiej i prawo do tego mają rodzice nawet wtedy, gdy władzy rodzicielskiej zostali pozbawieni (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 września 2004 r., sygn. akt IV CK 615/03). Oznacza to, że nawet rodzic pozbawiony władzy rodzicielskiej będzie mógł żądać uregulowania jego kontaktów z dzieckiem. Na tej samej zasadzie, zakazanie kontaktów rodzica z małoletnim nie będzie oznaczać automatycznie pozbawienia go władzy rodzicielskiej.
REGULACJA KONTAKTÓW Z DZIECKIEM
Jeżeli rodzice nie zamieszkują ze sobą wspólnie i określono miejsce zamieszkania małoletniego przy jednym z rodziców, winni oni wspólnie, mając na uwadze dobro dziecka i uwzględniając jego rozsądne życzenia, określić sposób utrzymywania kontaktów drugiego rodzica z dzieckiem. Brak porozumienia w tym zakresie powoduje, że rodzic może zwrócić się o rozstrzygnięcie do sądu opiekuńczego.
Sąd dokonuje szczegółowego określenia, w jakich terminach rodzic będzie uprawniony do spotkań z dzieckiem (np. w co drugi weekend miesiąca; w każdą środę tygodnia, po zakończonych zajęciach lekcyjnych do godz. 19:00). Sąd rozstrzyga także o kontaktach rodzica z dzieckiem w okresach Wielkanocy, Świąt Bożego Narodzenia, wakacji letnich, czy ferii zimowych.
Co ważne, sąd może również ograniczyć utrzymywanie kontaktów rodzica z dzieckiem, a nawet zakazać ich, jeżeli wymaga tego dobro dziecka. W szczególności zaś możliwe jest:
- zakazanie spotykania się rodzica z dzieckiem,
- zakazanie zabierania dziecka poza miejsce jego stałego pobytu,
- zezwolenie na kontakty rodzica z dzieckiem wyłącznie w obecności drugiego z rodziców, opiekuna, kuratora sądowego lub innej osoby wskazanej przez sąd,
- ograniczenie kontaktów do określonych sposobów porozumiewania się na odległość (np. telefonicznie),
- zakazanie porozumiewania się zarówno bezpośrednio, jak i na odległość.
Zakazanie rodzicom osobistej styczności z dzieckiem orzekane jest wyjątkowo, w szczególnie uzasadnionych przypadkach, np. gdy utrzymywanie osobistych kontaktów zagraża życiu, zdrowiu, bezpieczeństwu dziecka, bądź wpływa demoralizująco na małoletniego.
Podobnie jak w przypadku rozstrzygnięcia o władzy rodzicielskiej, sąd opiekuńczy może w razie zmiany okoliczności dokonać modyfikacji rozstrzygnięcia w przedmiocie kontaktów, uwzględniając najszerzej pojęte dobro dziecka.
Podkreślić również trzeba, że wnioskodawcami w sprawach o uregulowanie kontaktów z dzieckiem mogą być nie tylko rodzice, ale również inni krewni: w szczególności dziadkowie, a w dalszej kolejności powinowaci w linii prostej, jak również osoby niespokrewnione ale związane z dzieckiem (np. znajomi rodziców, sąsiedzi).
Problematyka wypracowania szczegółów rozwodu w zakresie wykonywania władzy rodzicielskiej, jak również regulacji kontaktów z małoletnim, jest niezwykle trudna, w obliczu zmiany sytuacji życiowej obojga małżonków i towarzyszącego temu (zazwyczaj) silnego konfliktu. W takich okolicznościach przydatna okazuje się fachowa pomoc prawna, pozwalająca na wypracowanie kompromisu, ostudzenie emocji i uwzględnienie wszelkich prawnych aspektów dotyczących rozwodu, w tym dotyczących kwestii wspólnego dziecka małżonków.