Warunkowe zawieszenie kary pozbawienia wolności jest mechanizmem, pozwalającym sprawcy na uniknięcie izolacji i minimalizację dolegliwości karnoprawnych orzeczonej kary. Przepisy kodeksu karnego wskazują, że Sąd może skorzystać z instytucji warunkowego zawieszenia kary (nieprzekraczającej roku), jeżeli sprawca w czasie popełnienia przestępstwa nie był skazany na karę pozbawienia wolności i jest to wystarczające dla osiągnięcia wobec niego celów kary, a w szczególności – zapobieżenia powrotowi do przestępstwa. (art. 69 § 1 k.k.) Kluczowym dla wydania wyroku ,,w zawieszeniu” jest ocena postawy sprawcy, jego właściwości i warunków osobistych, jak również dotychczasowego sposobu życia oraz zachowania po popełnieniu przestępstwa (art. 69 § 2 k.k.).
Tak nieostre kryteria powodują, że ustawodawca pozostawił sobie ,,margines bezpieczeństwa”: zawieszenie wykonania kary przez sąd nie gwarantuje bowiem, że sprawca nie trafi już do więzienia. Osoba, wobec której zastosowano dobrodziejstwo zawieszenia wykonania kary musi mieć świadomość, że w pewnych sytuacjach sąd będzie mógł orzec o zarządzeniu jej wykonania.
Jakie są przesłanki do zarządzenia wykonania kary pozbawienia wolności i jakie inne możliwości oraz dobrodziejstwa przewiduje w tym zakresie ustawodawca? Wyjaśnia adwokat Iwona Sepioło – Jankowska.
ZARZĄDZENIE WYKONANIA KARY POZBAWIENIA WOLNOŚCI
Zgodnie z brzmieniem przepisu art. 75 § 1 i § 1a k.k. sąd zarządzi wykonanie kary, jeżeli:
- skazany w okresie próby popełnił podobne przestępstwo umyślne, za które orzeczono prawomocnie karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania,
- skazany za przestępstwo popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej wobec osoby najbliższej lub innej osoby małoletniej zamieszkujących wspólnie ze sprawcą w okresie próby rażąco narusza porządek prawny, ponownie używając przemocy lub groźby bezprawnej wobec osoby najbliższej lub innej osoby małoletniej zamieszkujących wspólnie ze sprawcą.
Ziszczenie się wyżej opisanych przesłanek obliguje sąd do wydania postanowienia w przedmiocie zarządzenia wykonania kary. Oznacza to, że sąd nie dokonuje po raz kolejny analizy zachowania i warunków osobistych sprawcy, ani nie ocenia ryzyka ponownego popełnienia przez sprawcę przestępstwa, lecz automatycznie podejmuje rozstrzygnięcie w przedmiocie wykonania izolacyjnej kary wobec sprawcy.
Decyzja w przedmiocie zarządzenia wykonania kary jest podejmowana przez sąd z urzędu, bądź na wniosek kuratora zawodowego.
KARA POZBAWIENIA WOLNOŚCI
W praktyce najczęściej spotykanym przypadkiem dla obligatoryjnego zarządzenia wykonania kary jest popełnienie przez skazanego w okresie próby podobnego przestępstwa umyślnego, za które prawomocnie orzeczono bezwględną karę pozbawienia wolności (art. 75 § 1 k.k).
Problematyczną kwestią w ramach powyższego zapisu było rozumienie użytego przez ustawodawcę zwrotu ,,kary pozbawienia wolności”. Wątpliwości budził fakt, czy chodzi tu wyłącznie o bezwzględnie orzeczoną karę pozbawienia wolności, czy również o tę orzeczoną z warunkowym zawieszeniem jej wykonania.
Niniejsze zagadnienie zostało rozstrzygnięte przez Trybunał Konstytucyjny, który w wyroku z dnia 17.07.2014 r. (SK 9/10) orzekł, że przepis art. 75 § 1 k.k. ,,w zakresie, w jakim nie przewiduje możliwości odstąpienia przez sąd od zarządzenia wykonania kary w sytuacji, gdy wobec skazanego ponownie orzeczono karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, jeżeli przemawiają za tym szczególne względy, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP”.
Wyrok ten uwzględniony został w stosownej korekcie do treści art. 75 § 1 k.k., dokonanej w 2015 r. Obecnie nie ulega już kwestii, iż zarządzenie wykonania kary odnosi się zarówno do brzwględnej jak i warunkowo zawieszonej kary pozbawienia wolności.
KIEDY SĄD MOŻE JESZCZE ,,ODWIESIĆ” KARĘ?
Pamiętać należy, że sąd może również ,,odwiesić karę”, jeżeli skazany w okresie próby rażąco narusza porządek prawny, w szczególności gdy popełnił inne przestępstwo, aniżeli podobne przestępstwo umyślne, albo jeżeli uchyla się od uiszczania grzywny, wykonania nałożonych obowiązków lub orzeczonych środków karnych, środków kompensacyjnych lub przepadku (art. 75 § 2 k.k.).
Pod pojęciem nałożonych obowiązków należy rozumieć obowiązki probacyjne, jakie stosowane są wobec skazanego w okresie próby, mające na celu wychowawcze oddziaływanie, a zwłaszcza zapobieżenie ponownego popełnienia przez skazanego przestępstwa (art. 72 k.k.).
Podkreślenia w tym miejscu wymaga, iż nie każde naruszenie obowiązku probacyjnego oznaczać będzie automatycznie ,,uchylenie się od jego wykonania. Zgodnie z tezą zawartą w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 04.04.2018 r. (sygn. V KK 66/18) w określeniu uchyla się ,,mieści się negatywne nastawienie do wykonania obowiązku, którego pomimo obiektywnej możliwości, skazany nie chce ze złej woli wykonać.„ Nie można bowiem nie mieć na uwadze sytuacji, w których skazany w sposób obiektywny nie będzie w stanie sprostać zobowiązaniom nałożonym w wyroku, np. zobowiązaniom finansowym.
W takich okolicznościach sąd dokonuje oceny, czy uchybienia w tym zakresie były marginalne, a następnie zostały w sposób spójny usprawiedliwione.
Poza powyższym, sąd może zarządzić wykonanie kary, jeżeli skazany po wydaniu wyroku, ale jeszcze przed jego uprawomocnieniem się, rażąco narusza porządek prawny. W szczególności dotyczyć to będzie sytuacji, gdy skazany w tym okresie popełnił przestępstwo (art. 75 § 3 k.k.).
Wobec rażącego naruszania przez skazanego porządku prawnego lub uchylania się od nałożonych obowiązków, wydanie rozstrzygnięcia przez sąd ma charakter fakultatywny i zależy od decyzji uznaniowej sądu.
Jeżeli jednak skazany, pomimo udzielenia mu pisemnego upomnienia przez sądowego kuratora zawodowego, w dalszym ciągu postępuje w rażący sposób i nie wypełnia nałożonych obowiązków, orzeczenie wykonania kary będzie obligatoryjne (art. 75 § 2a k.k.).
PRZESTĘPSTWA PODOBNE
Zgodnie ze słownikiem pojęć zawartym w kodeksie karnym, przestępstwami podobnymi są przestępstwa należące do tego samego rodzaju. Przy czym przestępstwa z zastosowaniem przemocy lub groźby jej użycia albo przestępstwa popełnione w celu osiągnięcia korzyści majątkowej uważa się za przestępstwa podobne (art. 115 § 3 k.k.).
O zaliczeniu dwóch lub większej liczby przestępstw do ,,tego samego rodzaju” decydują zatem dobra prawne, przeciwko którym przestępstwa te były wymierzone. Jednorodzajowymi są więc przestępstwa wymierzone przeciwko dobrom prawnym tego samego rodzaju – niekoniecznie dobrom identycznym. ,,Z tego też względu, że wspólnym rodzajowym przedmiotem ochrony przepisów kryminalizujących zniszczenie mienia oraz przepisów kryminalizujących kradzież jest mienie, przestępstwo zniszczenia mienia oraz przestępstwo kradzieży są przestępstwami należącymi do tego samego rodzaju (por. wyrok SN z dnia 23.05.2013 r., IV KK 68/13).
O jednorodzajowości przestępstw nie przesądza natomiast ani tożsamość działania sprawcy, ani też tożsamość celu, który sprawcy przyświecał.
RAŻĄCE NARUSZENIE PORZĄDKU PRAWNEGO
Określenie ,,rażące naruszenie porządku prawnego” z całą pewnością pozostaje stwierdzeniem wysoce ocennym, niepoddającym się jednoznacznej kwalifikacji.
Próby dookreślenia różnic między ,,rażącym”, a ,,nierażącym” naruszeniem porządku dokonywane są w doktrynie prawa. W komentarzu do Kodeksu Karnego autorstwa Z. Hołdy i K. Postulskiego (Kodeks Karny. Komentarz 2008, art. 160, teza 6) zawarta została teza, że przez pojęcie naruszenia porządku prawnego należy rozumieć nie tylko popełnienie innego przestępstwa, ale i wykroczenia, jak również ,,postępowanie wbrew regułom, których przestrzeganie mieści się w granicach zadań i celów”, które prawo karne wiąże z m.in. taką instytucją jak warunkowe zawieszenie. Autorzy stoją zatem na stanowisku szerokiego pojmowania naruszenia porządku, jako nie tylko odnoszącego się do przestępstw i wykroczeń, ale także innych nagannie ocenianych zachowań sprawcy.
Podobne ujęcie naruszenia porządku prawnego dostrzegane jest w orzecznictwie sądowym. Zgodnie z utrwaloną linią judykatury, naruszenia porządku prawnego nie można utożsamiać z popełnieniem przestępstwa. ,,Pojęcie to obejmuje nie tylko zachowania naruszające zakazy i nakazy prawa karnego, ale także postępowanie wbrew regułom, których przestrzeganie mieści się w granicach zadań i celów prawa karnego” (por. postanowienie SA w Krakowie z dnia 11.06.2007 r., II Akzw 391/07).
Naruszenie musi być ,,rażące”, to jest zawierające znaczny ładunek jego pejoratywności, a więc nacechowane jaskrawością czy uporczywością oraz dużym nasileniem złej woli sprawcy. Oznacza to, że przed podjęciem decyzji należy przeanalizować zachowanie skazanego polegające na dopuszczeniu się przestępstwa i ocenić, czy było to zachowanie o charakterze incydentalnym i jednorazowym, czy też było przejawem zdezaktualizowania się pozytywnej prognozy kryminologicznej (tak m.in. postanowienie SA w Krakowie z dnia 21.10.2015 r., II Akzw 965/15).
SKRÓCENIE ORZECZONEJ KARY
Fakultatywne zarządzenie wykonania kary (a zatem sytuacja, gdy sąd ,,może”, ale nie ,,musi” odwiesić kary) stwarza jeszcze jedną możliwość, a mianowicie skrócenia orzeczonej kary pozbawienia wolności, jednak nie więcej niż o połowę. Orzekając w tym przedmiocie sąd bierze pod uwagę dotychczasową postawę skazanego w okresie próby, a w szczególności – wykonanie nałożonych obowiązków (art. 75 § 3a k.k.).
Wprowadzenie powyższego zapisu, co nastąpiło nowelą z 2015 r., stworzyło możliwość elastycznej reakcji sądu i zarządzenia wykonania kary w wymiarze niższym niż ta, której wykonanie warunkowo zawieszono. Orzeczenie w tym przedmiocie będzie jednak zależeć od pozytywnej oceny postawy skazanego, pozostawionej do kognicji sądu.
ZAMIANA KARY
Możliwość skrócenia orzeczonej kary to jednak nie jedyny wariant stosowany w ramach instytucji zarządzenia wykonania kary. Należy bowiem pamiętać, że w powyższym postanowieniu sąd może również zamienić karę pozbawienia wolności (warunkowo zawieszoną) na inną karę (75a k.k.), tj.:
- karę ograniczenia wolności w fomie obowiązku wykonywania nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne; przyjmuje się, że jeden dzień kary pozbawienia wolności równa się dwóm dniom kary ograniczenia wolności, a kara ograniczenia wolności nie może trwać dłużej niż 2 lata;
- karę grzywny, przyjmując, że jeden dzień kary pozbawienia wolności równa się dwóm stawkom dziennym grzywny; kara grzywny nie może przekroczyć jednak 810 stawek dziennych.
Zamiana kary nie jest jednak możliwa w przypadkach, o których mowa w art. 75 § 1, 1a i 2a k.k. oraz co do skazanego, który nie wykonał orzeczonego wobec niego obowiązku opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym lub też obowiązku z art. 72 § 2
k.k. (świadczenie pieniężne bądź zobowiązanie skazanego do naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody w całości albo w części).
Orzeczenie kary ograniczenia wolności lub grzywny w miejsce kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania nie zwalnia też skazanego od wykonania orzeczonych wobec niego środków karnych, przepadku, środków kompensacyjnych lub środków zabezpieczających, chociażby następnie orzeczono karę łączną.
Należy również pamiętać, iż sąd uchyli zmienione kary i zarządzi wykonanie kary pozbawienia wolności, gdy skazany będzie uchylał się od wykonania kary ograniczenia wolności, uiszczenia grzywnych, bądź wykonania nałożonych na niego obowiązków lub orzeczonych środków karnych, przepadku lub środków kompensacyjnych (art. 75a § 5 k.k.).
ZARZĄDZENIE WYKONANIA KARY A OKRES PRÓBY
Co jednak istotne, zarządzenie wykonania zawieszonej kary pozbawienia wolności nie może nastąpić później niż w ciągu 6 miesięcy od zakończenia okresu próby. Oznacza to, że jeśli w trakcie biegu okresu zawieszenia kary skazany naruszył porządek prawny, sąd nie będzie mógł odwiesić kary, jeżeli w okresie 6 miesięcy od zakończenia okresu zawieszenia nie wydano prawomocnego postanowienia w przedmiocie zarządzenia wykonania zawieszonej kary.
Decyzja o pozbawieniu człowieka wolności stanowi zawsze ultima ratio reakcji karnej, a w związku z tym – ma być decyzją wyjątkowo dogłębnie przemyślaną i uzasadnioną. Z uwagi na nieodwracalny chatakter tej kary, nie można w tym przedmiocie podejmować decyzji pochopnych, czy też niepopartych daleko idącą analizą ustawowych przesłanek, gdyż mamy do czynienia z jedną z najważniejszych konstytucyjnie chronionych dóbr – z wolnością człowieka.