Prawo spadkowe reguluje zasady dziedziczenia po zmarłych członkach rodziny. W Księdze czwartej Kodeksu cywilnego, określone zostały podstawowe reguły dziedziczenia i inne niezwykle ważne instytucje prawa spadkowego. Ich aktualność jest przedmiotem dyskusji doktryny, a zmiany wprowadzone w prawie spadkowym w 2023 r. są częściową odpowiedzią ustawodawcy na wyrażane postulaty o konieczności dostosowania przepisów księgi IV k.c. do bieżących potrzeb społeczeństwa.
Wprowadzane zmiany w prawie spadkowym wydają się być bardzo istotne z punktu widzenia przyszłych spadkobierców. Mają one na celu dostosowanie tej gałęzi prawa do obecnych potrzeb i realiów społecznych, zwiększenie ochrony spadkobierców, umożliwienie większej elastyczności w dziedziczeniu oraz uporządkowanie niektórych zagadnień prawnych. Podstawowe zmiany w nowelizacji prawa spadkowego, która weszła w życie 22 maja 2023 r. (ustawa z dnia 26 stycznia 2023 r. o fundacji rodzinnej, Dz.U. z 2023 r. poz. 326) dotyczyły wprowadzenia instytucji fundacji rodzinnej, dodatkowych aspektów dotyczących zrzeczenia się dziedziczenia, zmian w trybie płatności zachowku. Natomiast ustawą, która wejdzie w życie już 15 listopada 2023 roku [ustawa zmieniająca z dnia 28 lipca 2023 r. (Dz. U. 2023 poz. 1615)] zostaną znowelizowane przepisy dotyczące niegodności dziedziczenia, katalogu spadkobierców ustawowych, określania wpływu na bieg terminu przedawnienia przy czynności polegającej na wniesieniu wniosku o przyjęcie przez sąd oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, czy uchylenia się od skutków jego przyjęcia lub odrzucenia.
Majowa nowelizacja przepisów kodeksu cywilnego objęła swoim zakresem m.in. art. 927 § 3 k.c., w którym uregulowano zdolność dziedziczenia fundacji rodzinnej ustanowionej w testamencie przez spadkodawcę. oraz instytucję zachowku. Zmiana art. 927 par. 3 k.c. polegała na rozszerzeniu katalogu podmiotów, którym ustawodawca przyznaje warunkową zdolność dziedziczenia o fundację rodzinną. Natomiast zmiany w zakresie instytucji zachowku były podyktowane koniecznością uwzględnienia przysporzeń uzyskanych z majątku fundacji rodzinnej, gdy w grę wchodziłoby ustalenie zachowku należnego uprawnionym spadkobiercom.
Nowelizacją objęto także instytucję zrzeczenia się dziedziczenia. Zgodnie z art. 1048 k.c., spadkobierca ustawowy może zawrzeć z przyszłym spadkodawcą umowę o zrzeczenie się dziedziczenia. Taki spadkobierca na mocy zawartej umowy jest wyłączony od dziedziczenia ustawowego i traci prawo do żądania zachowku, do którego mógłby być uprawniony. Przed zmianą regulacji dochodziło do wielu rozbieżności w stosowaniu przepisów i ich interpretacji. Nie było jasne, w jakich kwestiach umowę tą można modyfikować. Wskutek braku jednoznacznych wytycznych, w doktrynie i orzecznictwie istniały różnice w podejściu do różnorakich kwestii, m.in. tego, czy zrzeczenie dziedziczenia może dotyczyć tylko spadku poza zachowkiem, czyli reszty majątku, czy też osoba zrzekająca się dziedziczenia ma obowiązek uwzględnienia zachowku. Dodatkowo, kwestionowana była dopuszczalność zrzeczenia się dziedziczenia na korzyść innego spadkobiercy. Czy osoba może zrzec się dziedziczenia na rzecz innej osoby, która pierwotnie nie miała prawa do dziedziczenia?
Wprowadzona nowelizacja art. 1048 k.c. rozstrzyga niektóre ze wskazanych wątpliwości. W zakresie kształtowania sukcesji spadkowej, swoboda spadkodawcy została rozszerzona. Nowy art. 1048 § 2 k.c. stanowi, że umowa o zrzeczenie się dziedziczenia może obejmować zrzeczenie się tylko prawa do zachowku w całości lub w części. Natomiast § 3 dopuszcza zrzeczenie dziedziczenia się na korzyść innej osoby. Wprowadzono jednak warunek, że czynność ta wywoła skutek, o ile inna osoba będzie dziedziczyć.
Kolejne zmiany w zakresie prawa spadkowego, które wejdą w życie już 15 listopada 2023r., wprowadzone ustawą zmieniającą z dnia 28 lipca 2023 r. (Dz. U. 2023 poz. 1615), obejmują rozszerzenie okoliczności niegodności dziedziczenia (art. 928 § 1 k.c.), zawężenie kręgu spadkobierców ustawowych (art. 934 k.c.) oraz określenie wpływu na bieg terminu czynności polegającej na wniesieniu wniosku o przyjęcie przez sąd oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku (art. 1015 k.c.) lub uchylenie się od skutków przyjęcia/odrzucenia spadku (art. 1019 k.c.).
Niegodność dziedziczenia
Nowelizacją artykułu 928 § 1 k.c. dodano do zawartego w nim katalogu dwie nowe podstawy pozwalające na orzeczenie przez sąd niegodności dziedziczenia – czyli ogólnie mówiąc, pozbawienia osoby niegodnej wszelkich korzyści z majątku spadkodawcy. Zawsze uzasadnione to musi być szczególnie nagannym zachowaniem takiej osoby w stosunku do spadkodawcy. Okoliczności te powinny być precyzyjnie określone. Przed nowelizacją katalog podstaw niegodności ograniczał się do sytuacji, gdy spadkobierca:
- dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
- podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
- umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.
Natomiast dodanymi ustawą zmieniającą do art. 928 § 1 k.c. przyczynami niegodności są:
- uporczywe uchylanie się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową;
- uporczywe uchylanie się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.
Powyższe przypadki zasługują oczywiście na negatywną ocenę moralną, jednak zastosowanie w nowych przepisach zwrotów ogólnych i niezdefiniowanych na gruncie polskiego prawa cywilnego, może prowadzić do występowania problemów w szczególność w zakresie kwalifikacji „uporczywości” i interpretacji pojęcia „pieczy”, którego katalog w dalszym ciągu pozostaje otwarty. Można odnieść wrażenie, że celem posłużenia się przez ustawodawcę instrumentami prawa spadkowego jest zapobieżenie niepożądanym zachowaniom z perspektywy systemu zabezpieczenia społecznego. Przepisy te będą miały zastosowanie jedynie do sytuacji, które zaistnieją po wejściu w życie nowelizacji.
Dziedziczenie ustawowe
Art. 934 k.c. określa trzeci krąg spadkobierców, którzy są uprawnieni do dziedziczenia na podstawie ustawy. Jego listopadowa zmiana nie ma wpływu na powołanie do spadku spadkobierców ustawowych pierwszego kręgu (tj. zstępnych i małżonka spadkodawcy) ani spadkobierców drugiego kręgu (tj. małżonka oraz rodziców, rodzeństwo lub zstępnych rodzeństwa spadkodawcy), powoływanych w przypadku braku zstępnych spadkodawcy. Jeśli w rodzinie spadkodawcy nie ma żadnej z wymienionych osób z pierwszego lub drugiego kręgu, spadek otrzymują osoby wskazane w trzecim kręgu dziedziczenia. Przed nowelizacją należeli do niego dziadkowie spadkodawcy i ich zstępni (tj. dzieci dziadków, wnuki, prawnuki i dalsi zstępni). Od 15 listopada krąg ten zostanie ograniczony wyłącznie do dziadków, ich dzieci i wnuków.
Termin na złożenie oświadczenia
Nowelizacją zostały również objęte przepisy dotyczące terminu złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku oraz wady złożonego oświadczenia woli (art. 1015 oraz 1019 k.c.). Dotychczas regulacje te ulegały rozbieżnym interpretacjom. W orzecznictwie różnie oceniano przesłankę upływu terminu na złożenie oświadczenia o przyjęciu i odrzuceniu spadku, czy też zapisu windykacyjnego. Przede wszystkim problemy pojawiały się w sytuacji, gdy wniosek o odebranie przez sąd oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku został złożony z zachowaniem terminu, ale upłynął on zanim to oświadczenie zostało odebrane. W wyniku ustawowego uwzględnienia możliwości wystąpienia takich przypadków, do zachowania przez spadkobiercę sześciomiesięcznego terminu na złożenie stosownego oświadczenia wystarczające będzie prawnie skuteczne złożenie w tym terminie wniosku. Podobnie będzie w przypadku sześciomiesięcznego terminu na złożenie oświadczenia przez przedstawiciela ustawowego – po złożeniu odpowiedniego wniosku ulegnie on zawieszeniu na czas trwania postępowania sądowego w przedmiocie wydania przez sąd zezwolenia.
Dynamicznie zmieniające się otoczenie społeczno – prawne przesądza o konieczności dokonywania nowelizacji obowiązujących przepisów prawnych. Pomimo, że powyższe zmiany istotnie aktualizują kodeksowe zasady prawa spadkowego, były pożądane i postulowane przez wielu przedstawicieli doktryny, to stanowią one jedynie część aspektów i regulacji prawnych, które z upływem czasu od ich ustanowienia wymagają reorganizacji poprzez kolejne interwencje legislacyjne ustawodawcy.