1 października bieżącego roku weszły w życie długo zapowiadane zmiany w prawie karnym materialnym. Ustawa z dnia 7 lipca 2022 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, od samego początku wzbudzała wiele kontrowersji w środowisku karnistów. Ustawą tą wprowadzono nie tylko nowe typy przestępstw, ale także zaostrzono ustawowe zagrożenie w przypadku popełnienia przestępstwa, za które przewidywana jest kara pozbawienia wolności. W niniejszym artykule omówione zostaną jedynie niektóre z ponad 250 zmian, nad którymi warto się w szczególności pochylić.
Kara pozbawienia wolności
Od października system orzekania kary pozbawienia wolności uległ znacznej modyfikacji. Przed nowelizacją obowiązywały zasady, zgodnie z którymi Sąd kierował się trójstopniową gradacją wymiaru kary pozbawienia wolności. W praktyce, Sąd mógł orzec kary: od 1 miesiąca pozbawienia wolności do lat 15, karę 25 lat albo dożywotniego pozbawienia wolności. Nowe przepisy wprowadziły jej elastyczny wymiar i zlikwidowały odrębną karę 25 lat pozbawienia wolności, jednocześnie podwyższając górną granicę zagrożenia ustawowego do lat 30. Oznacza to, że Sąd może orzec karę np. 22 lat pozbawienia wolności, co na gruncie uprzednio obowiązujących przepisów nie było możliwe.
Dożywocie
Prawdopodobniej najwięcej kontrowersji wśród doktryny budzi nowelizacja dotycząca możliwości orzeczenia wobec sprawców, którzy dopuścili się największych zbrodni oraz recydywistów, kary dożywotniego więzienia bez możliwości warunkowego przedterminowego zwolnienia. Możliwość jej zastosowania przez Sąd zajdzie wtedy, kiedy sprawca popełnił przestępstwo będąc już wcześniej prawomocnie skazanym za przestępstwo przeciwko życiu i zdrowiu, wolności, wolności seksualnej, bezpieczeństwu powszechnemu lub za przestępstwo o charakterze terrorystycznym na dożywotnie pozbawienie wolności albo pozbawienie wolności w wymiarze co najmniej 20 lat lub gdy charakter i okoliczności popełnionego czynu oraz postępowanie i charakter sprawcy wskazują, iż jego pozostawanie na wolności spowoduje trwałe niebezpieczeństwo dla życia, zdrowia, wolności lub wolności seksualnej innych osób. Rodzi się jednak pytanie, w jaki sposób Sąd mógłby arbitralnie stwierdzić i przyjąć jako pewne, że sprawca po ewentualnym opuszczeniu zakładu karnego z upływem wielu lat, w dalszym ciągu stwarzałby tak daleko idące niebezpieczeństwo w społeczeństwie.
Wyższe kary
Nowelizacją zaostrzono także odpowiedzialność karną wobec sprawców, którzy dopuścili się przestępstw przeciwko życiu, zdrowiu, wolności seksualnej i własności np.:
- za bójkę i pobicie – podwyższono dolną granicę zagrożenia z 1 miesiąca do 3 miesięcy oraz górną z 3 lat to lat 5 pozbawienia wolności;
- za rozbój podwyższono górną granicę z 12 na 15 lat pozbawienia wolności;
- za spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu podwyższono karę do 20 lat pozbawienia wolności;
- za zgwałcenie ze szczególnym okrucieństwem będzie można orzec karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 5 albo dożywocie;
- za gwałt na kobiecie ciężarnej, gwałt z nagrywaniem przebiegu czynu oraz gwałt z posługiwaniem się bronią – od 3 do 20 lat pozbawienia wolności;
- za kierowanie grupą terrorystyczną – od 3 lat pozbawienia wolności.
Dodatkowo podniesiono sankcję za umyślne przestępstwo fałszywego oskarżenia innej osoby o popełnienie czynu zabronionego lub przewinienia dyscyplinarnego. Sprawca tego czynu od października 2023 r. podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5 – wcześniej za to samo przestępstwo ustawa przewidywała karę grzywny lub karę ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
Wyższe grzywny
Ustawodawca wprowadził również nowe zasady orzekania kary grzywny. Jeśli popełnienie czynu zabronionego zagrożone jest zarówno grzywną, jak i karą pozbawienia wolności, Sąd w takim wypadku wymierza grzywnę kierując się poniższymi zasadami:
- 50 stawek w przypadku zagrożenia karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 1 roku;
- 100 stawek – w przypadku zagrożenia karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 2 lat;
- 150 stawek – w razie zagrożenia kara pozbawienia wolności przekraczającą 2 lata.
Podwyższenie progu wykroczenia oraz nowe typy przestępstw
Do końca września 2023 r. granica przepołowienia kwalifikacji prawnokarnej za czyny takie jak kradzież, paserstwo, czy zniszczenie mienia wynosiła 500 zł. Powyżej tej kwoty, wspomniane czyny kwalifikowały się jako przestępstwo, a poniżej – jedynie jako wykroczenie. Kwota ta z dniem 1 października uległa podwyższeniu do 800 zł.
Nowelą wprowadzono także do Kodeksu karnego nowe typy przestępstw, m.in.:
- przyjęcie zlecenia zabójstwa (art. 148a KK);
- uchylanie się od wykonania obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązki (art. 244c KK);
- przygotowanie do zabójstwa (art. 148 § 5 KK);
- kradzież tablic rejestracyjnych (art. 306c KK)
Odpowiedzialność karna nieletnich
Natomiast w artykule 10 § 2a KK wprowadzono modyfikację zdolności wiekowej sprawcy przestępstwa. Zgodnie z przywołanym przepisem, nieletni, który po ukończeniu 14 lat, a przed ukończeniem 15 lat, dopuszcza się czynu zabronionego określonego w art. 148 § 2 lub 3 KK (zabójstwo typu kwalifikowanego), może odpowiadać na zasadach określonych w tym kodeksie, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają oraz zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że stosowanie środków wychowawczych lub poprawczych nie jest w stanie zapewnić resocjalizacji nieletniego. Na gruncie poprzedniego brzemienia art. 10 KK, osoba nieletnia w szczególnych przypadkach mogła zostać pociągnięta do odpowiedzialności karnej na zasadach Kodeksu karnego dopiero po ukończeniu lat 15.
Przedawnienie
Upływ terminu przedawnienia powoduje ustanie karalności czynu – po jego upływie nie można wszcząć postępowania karnego, a prowadzone należy umorzyć. Nowelizacją wydłużono termin przedawnienia za zbrodnię zabójstwa. Karalność przestępstwa z art. 148 KK wobec sprawcy przedawni się zatem po upływie lat 40. Do końca września 2023 r. okres ten wynosił 30 lat. Zmiany w biegu terminu przedawnienia nastąpiły również w przypadku karalności przestępstw przeciwko życiu lub zdrowiu, popełnionych na szkodę małoletniego, a zagrożonych karą, której górna granica przekracza 5 lat pozbawienia wolności, albo przestępstw przeciwko wolności seksualnej i obyczajności, popełnionych na szkodę małoletniego, albo gdy treści pornograficzne obejmują udział małoletniego, albo przestępstw określonych w art. 156a i 191b KK, również popełnionych na szkodę małoletniego. Przedawnienie karalności powyższych przestępstw nie może nastąpić przed ukończeniem przez małoletniego 40. roku życia.
Ocena powyżej zaprezentowanych zmian Kodeksu karnego oraz wielu innych nowelizacji, wykraczających poza zakres niniejszego artykułu, a które weszły w życie 1 października 2023 r., nie jest jeszcze możliwa. Ich funkcjonowanie w praktyce będzie można zweryfikować dopiero po ukształtowaniu się linii orzeczniczych oraz stanowisk doktryny, co jest procesem wieloletnim i niepewnym w rezultaty – również z uwagi na kontrowersje, jakie przywołane zmiany wywołują. Dlatego też, każdemu, komu przyszło lub przyjdzie brać udział w postępowaniu karnym, zalecam skorzystanie z pomocy adwokata, który zwiększy poczucie bezpieczeństwa uczestników procesu i zapewni należytą ochronę przysługujących każdej jednostce praw i wolności.